Η αθώωση

Ήθελα δεν ήθελα με γύρισαν ξανά πίσω. Στη δραματική, από κάθε άποψη, δεκαετία του ’20. Αυτήν που διαδέχτηκε μια τραγική για τον υπόλοιπο κόσμο δεκαετία του ’10, αλλά συνάμα μεγαλειώδη, κρινόμενη εκ του αποτελέσματος πάντοτε, για την Ελλάδα και τις εθνικές της επιδιώξεις.

Σε αυτό το σημείο νομίζω πως αξίζει τον κόπο να ξεφυλλίσουμε λίγο την ιστορία μας και να ανασύρουμε στη μνήμη μας τα γεγονότα εκείνα που τριπλασίασαν την Ελλάδα, αλλάζοντας τον χάρτη της περιοχής, και οδήγησαν τη χώρα σε ένα ταξίδι ονειρεμένο που παραλίγο να φτάσει στην εκπλήρωση και των πιο προχωρημένων ακόμη επιδιώξεών μας. Αναγκαστικά θα πρέπει να αναφέρω εδώ, επιγραμματικά έστω, τους σταθμούς που σημάδεψαν τη νεότερη ιστορία μας.

1^η Δεκέμβρη του 1893 ο Χαρίλαος Τρικούπης εκστομίζει στη Βουλή την ιστορική φράση «Δυστυχώς, κύριοι, επτωχεύσαμεν». Ακολούθησε κλονισμός της δραχμής και ολοκληρωτικός μαρασμός της ελληνικής οικονομίας, αφού απέτυχε η προσπάθειά του να λάβει βοήθεια από τη Δύση. Έτσι σύρθηκε στις εκλογές του 1895 που, όπως ήταν επόμενο, τις έχασε. Ο διάδοχός του Δεληγιάννης, εκτός των δυσεπίλυτων οικονομικών προβλημάτων, είχε να αντιμετωπίσει και το Κρητικό Ζήτημα, που τον οδήγησε τελικά στον ταπεινωτικό ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, τα σύνορα της Μελούνας και τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο.

Η φτωχή και αβοήθητη Ελλάς έδειχνε να μην έχει να ελπίζει σε τίποτα. Τη λύση στο τέλμα που είχε περιπέσει ο τόπος, έδωσε ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος που, μετά το επιτυχημένο κίνημα στο Γουδί το 1909, κάλεσε τον Ελευθέριο Βενιζέλο να αναλάβει τις τύχες της χώρας. Από τότε ξημέρωσε μια καινούρια εποχή. Ανασυγκρότηση της χώρας, επιδέξιοι ελιγμοί, συμμαχίες, νικηφόροι Βαλκανικοί Πόλεμοι. Απελευθέρωση της Θεσσαλίας, της Ηπείρου, της Μακεδονίας, με αποκορύφωμα την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Ύστερα όμως από μια τόσο επιτυχή κατάληξη, σειρά είχε ο διχασμός. Βενιζελικοί από τη μια, Βασιλικοί από την άλλη, την ώρα που εμαίνετο ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος και η Ελλάδα εκαλείτο να αποφασίσει με ποιον θα πάει και πώς θα πορευτεί.

Πείσμα στο πείσμα, απειλή στην απειλή, μπήκαμε στον πόλεμο καθυστερημένα. Μόλις στα μέσα του 1917 και αφού χρειάστηκε να χωριστεί η Ελλάδα στα δύο, με τον Βασιλιά στην Αθήνα και τον Βενιζέλο στη Θεσσαλονίκη, να πολιορκηθεί από τους συμμάχους η Αθήνα και να εκδιωχθεί ο Βασιλιάς.

Το τέλος του πολέμου έφερε τον Βενιζέλο στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, με την πλευρά των νικητών όμως. Η συνθήκη των Σεβρών που ακολούθησε, μπορεί να μην ικανοποίησε στο ακέραιο όλα τα ελληνικά αιτήματα, αφού Βόρειος Ήπειρος, Δωδεκάνησα, Κωνσταντινούπολη και Κύπρος δεν παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα, την κατέστησαν ωστόσο χώρα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, μιας και της δόθηκαν η Θράκη μέχρι την Τσατάλτζα, η Ίμβρος, η Τένεδος και η Διοίκηση της Σμύρνης στα παράλια της Μικράς Ασίας. Και όμως, τρεις μήνες μετά, και ενώ βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη η Μικρασιατική Εκστρατεία, με μέτωπο από τις εκβολές του Σαγγάριου στον Εύξεινο, τις περιοχές Άδα Παζάρ, Ασκανίας λίμνης, Τίμπας, ανατολικά της Προύσας, Ουσάκ, Ουτουράκ και τη γραμμή του ποταμού Μαίανδρου μέχρι την Ερυθραία, χάνει τις εκλογές της 1^ης Νοεμβρίου του 1920.

Τα αίτια; Διάφορα. Από τη δημαγωγική πολιτική και την προσπάθεια σπίλωσης του Βενιζέλου, μέχρι την υπόσχεση για επιστροφή του Βασιλιά και μαζί των επιστράτων. Το τι ακολούθησε είναι γνωστό. Ο Βασιλιάς γύρισε, μεταστράφηκε η θέση των Μεγάλων Δυνάμεων, έμεινε αβοήθητος ο στρατός, που ηττήθηκε και διαλύθηκε τελικά.

Η μεγαλύτερη καταστροφή του 20^ου αιώνα ήταν ήδη γεγονός. Ξεριζώθηκε ο ελληνισμός της Μικρασίας, που μέτρησε εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς, και η αδύναμη και αβοήθητη πλέον Ελλάς κλήθηκε να δεχτεί πάνω από ενάμισι εκατομμύριο πρόσφυγες. Αυτά εν ολίγοις.

4 Σεπτεμβρίου του ’22, για να θυμόμαστε και κάποιες ημερομηνίες, δόθηκε η εντολή της ολοκληρωτικής εγκατάλειψης και εκκένωσης της Σμύρνης. Στις 22 του ίδιου μήνα, κίνημα υπό τον Νικόλαο Πλαστήρα και τον Στυλιανό Γονατά κατέλαβε την εξουσία. Εξαγριωμένη η κοινή γνώμη, που δεν μπορούσε να κατανοήσει την εξέλιξη των πραγμάτων, ζητούσε εκδίκηση και αίμα.

Το Έκτακτο Στρατοδικείο θεώρησε υπαίτιους τους πέντε πολιτικούς και τον Αρχιστράτηγο της ήττας και τους καταδίκασε σε θάνατο. Έτσι, λίγες ώρες μετά την ετυμηγορία του δικαστηρίου, στις 15 Νοεμβρίου 1922, εκτέλεσε στο Γουδί τους Π. Πρωτοπαπαδάκη, Δ. Γούναρη, Ν. Στράτο, Γ. Μπαλτατζή, Ν. Θεοτόκη και Γ. Χατζανέστη.

Τώρα, 88 χρόνια μετά, ύστερα από μια δίκη που χαρακτηρίστηκε σαν παρωδία από έγκριτους νομικούς, τους αθώωσε ο Άρειος Πάγος προκαλώντας την ιστορική μνήμη, την οργή εκατοντάδων Μικρασιατικών Σωματείων και την απορία της κοινής γνώμης. Τι να επεδίωκε, άραγε, το Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας με την απόφασή του αυτή; Να αλλάξει την ιστορία ξαναγράφοντάς την από την αρχή, ή να αποσείσει το στίγμα της προδοσίας που βάραινε για δεκαετίες τους απογόνους των εκτελεσθέντων;

Επιπλέον ανακύπτουν και κάποια άλλα ερωτήματα. Ποια ήταν εκείνα τα νέα στοιχεία που προέκυψαν και οδήγησαν τους ανώτατους δικαστές σε αυτή τους την απόφαση; Κανένα, κατά τη γνώμη όσων αντιτάχθηκαν στην έκδοσή της. Μετά την πάροδο τόσων ετών δεν βρίσκονται πια στη ζωή άτομα που θα μπορούσαν να φωτίσουν με τη μαρτυρία τους τα γεγονότα εκείνης της εποχής. Επιπλέον ολόκληρη η δικογραφία έχει χαθεί και το μόνο που απόμενε ήταν το τηλεγράφημα του Ελευθερίου Βενιζέλου και μια μετέπειτα ομιλία του στη Βουλή.

Όμως αυτά ήταν γνωστά από τότε. Ακόμη και το γεγονός ότι ο Βενιζέλος είχε αρνηθεί να λάβει θέση καθόλη τη διάρκεια της δίκης, ενώ το περιβόητο τηλεγράφημά του έφτασε αρκετά καθυστερημένα. Πόσο; 19 ολόκληρες ώρες μετά την έκδοση της απόφασης, 14 μετά την εκτέλεση, 12 μετά την άφιξη του Τάλμποτ στην Αθήνα και 8 ώρες μετά την αναχώρησή του. Και πάλι όμως στο τηλεγράφημά του ο Βενιζέλος δεν αναφέρει ούτε λέξη επί της ουσίας. Δεν μιλά δηλαδή περί αθωότητος ούτε χαρακτηρίζει την απόφαση άδικη ή εσφαλμένη. Απλά αναφέρει πως τυχόν εκτέλεση των καταδικασθέντων θα του δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα στις επικείμενες διαπραγματεύσεις για τη σύναψη ειρήνης. Προς τι λοιπόν η περίεργη αυτή απόφαση;